Mae “First World War – ‘Cofio Dynion Dur’” yn prosiect cydweithredol sy’n cael ei arwain gan Linc Cymru (Linc), y cwmni tu ol yr adfeiriad o’r Sefydliad Lysaght yng Ngasnewydd.

Bu’r prosiect yn mynd ati i ddarganfod y straeon o’r gweithwyr gwaith dur Orb a wnaeth gorymdeithio i’r Rhyfel Byd Cyntaf rhwng 1914-1918. Bu’n edrych at y rhai a ddychwelodd a’r rhai sy’n cael eu coffau ar cofeb y gwaith dur Orb. Trwy gyfuniad o digwyddiadau, gweithdai a rhaglennau allgymorth, bu’r tîm prosiect (sy’n cynnwys y cymuned lleol) yn estyn allan, daparu cyfleoedd i bobl o pob oes i gymryd rhan yn yr ymchwiliad, dysgu sgiliau newydd a chreu archif ddigidol a all cael ei rhannu ar draws y byd.

Dywedodd Stephen Berry, hanesydd lleol ac awdur y llyfr Canmlwyddiant y Gwaith Dur Orb;

“Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, anogwyd pawb i ymuno’r ymdrech y rhyfel. Atebodd dynion y gwaith dur Orb yr alwad yn eu heidiau, a chawsant eu hannog gan eu cyflogwr i mynd amdani. Ymrestrwyd 852 dyn o’r gwaith dur rhwng Awst a Rhagfyr 1914, a wnaith llawer mwy ymuno wedyn. Daeth neb a ymrestrodd allan o’r profiad dianaf. Rydym yn awyddus i archwilio’r effaith cymdeithasol ar hynny a wnaeth dod adref, a theuluoedd o nhw a na wnaeth.”

Cafodd tad Stephen, Wilf, ei eni ym 1919 a treulio bron y cyfan o’i fywyd waith yn y gwaith Orb. Dechreuodd yn y gwaith mwy na’ 80 mlynedd yn ol ym 1936 ac yn y fideo o dan, mae ef yn cymryd â ni drwy ei amser yn y gwaith ac yn rhannu ei atgofion o’r Sefydliad Lysaght ac o W. R. Lysaght ei hun – y dyn a roddodd ei enw i’r sefydliad.

Wedyn, mae Wilf yn rhannu ei profion rhyfel o Gogledd Africa yn ystod ar Ail Rhyfel Byd, ac ei feddyliau ar ôl dychwelyd i Gasnewydd a darganfod bod hi’n “llawn Yanks”!